Η απόσταση από την αντίδραση του πρωτόγονου στην αντίδραση του σύγχρονου ανθρώπου, στο ίδιας ποιότητας ερέθισμα, είναι η πορεία βιολογικής και πολιτιστικής εξέλιξης του ανθρώπου. Το ερέθισμα μεταφέρεται στον εγκέφαλο. Από την μνήμη ανακαλούνται εικόνες παλαιότερων σχετικών εμπειριών που έχουν αποθηκευτεί εκεί.Αναλύονται, συσχετίζονται, συγκρίνονται και τελικά, μέσα στη σκέψη, γίνεται η «δοκιμή της μελλούμενης πράξης», τί θα συμβεί δηλαδή, αν ο μηχανισμός της σκέψης, αφού κρίνει, συγκρίνει, αξιολογήσει τα πιθανά αποτελέσματα, προχωρήσει στην επιλογή της πράξης.
Είναι, μεταφορικά, όπως το αρνητικό της φωτογραφίας, πριν την εμφάνιση της.
Το μηχανισμό περιγράφει ο Αριστοτέλης στο «Περί Ψυχής».
Η ψυχή αποφασίζει για τα μελλούμενα, με βάση τα παρελθόντα και τα παρόντα.
Και «ουδέποτε νοεί άνευ φαντάσματος η ψυχή», χωρίς την εικόνα της μελλούμενης πράξης
μέσα στη σκέψη. Τον ίδιο μηχανισμό περιγράφει ο Φρόϋντ, ως «δοκιμή της πράξης μέσα στη σκέψη». Το σχήμα αυτό βρίσκεται στη βάση και των σύγχρονων πειραμάτων του Αμερικανού Νευροψυχιάτρου Libet, σύμφωνα με το οποίο η συνείδηση, με βάση κριτήρια ηθικά, αξιολογικά κλπ, μπορεί είτε να δίνει πράσινο φως σε συγκεκριμένη επιλογή, είτε να παρεμβαίνει, ελάχιστα κλάσματα του δευτερολέπτου πριν ολοκληρωθεί η διαδικασία της αντίδρασης στο ερέθισμα –της επιλογής της μέλλουσας πράξης μέσα στη σκέψη- και να εμποδίζει συγκεκριμένη επιλογή.
Διαπιστώνεται έτσι, από την καθημερινή εμπειρία και πειραματικά, ότι στον εγκέφαλο λειτουργούν δύο μηχανισμοί.
Ο ένας λέγεται «μηχανισμός ετοιμότητας». Δίνει άμεσες λογικές απαντήσεις στα ερεθίσματα της καθημερινής ζωής, χωρίς να απασχολεί το μηχανισμό της συνείδησης, που αλλιώς θα υφίστατο πλησμονή, θα «μπούκωνε», π.χ. κλειδώνω την πόρτα πριν φύγω από το σπίτι, πατάω φρένο σε αιφνίδια αλλαγή του σήματος από πράσινο σε κόκκινο ή σε αιφνίδιο εμπόδιο ή προσπέρασμα τρίτου κλπ.
Ο δεύτερος και σημαντικότερος μηχανισμός που λειτουργεί στον εγκέφαλο είναι «ο μηχανισμός της συνείδησης». Η διαδικασία των συνειδητών επιλογών, που επιβεβαιώνει την ελεύθερη επιλογή. Η ψυχανάλυση έχει διερευνήσει και έναν άλλο μηχανισμό, το «μηχανισμό απώθησης» τραυματικών εμπειριών στο ασυνείδητο.
Η πειραματική επιβεβαίωση της παρέμβασης της συνείδησης και στις αναστολές, όταν η συνείδηση θέτει veto σε μία επιλογή και ανακόπτει την ολοκλήρωση της και στις διεγέρσεις, όταν η συνείδηση δίνει «πράσινο φως» στην ολοκλήρωση της διαδικασίας της επιλογής, στρέφει την προσοχή από το αντολογικό πρόβλημα της ύπαρξης ελεύθερης βούλησης, στο πρόβλημα της λειτουργίας της, στο πρόβλημα, δηλαδή, της επιλογής. Τί επιλογές κάνει.
Δεν είναι η «φύση» του ανθρώπου που εγγυάται την ηθική επιλογή. Είναι η έξη. Αυτή δημιουργεί μια δεύτερη φύση. «Έξις, δευτέρα φύσις». Η έξις, η συνήθεια, εμπλουτίζει τη μνήμη με το υλικό που θα ανακαλέσει η σκέψη και θα χρησιμοποιήσει την κατάλληλη στιγμή για να αποφασίσει, με βάση τα παρελθόντα και τα παρόντα, για την μελλούμενη πράξη. Η έξη θα διαμορφώσει χαρακτήρα, ελεύθερη δηλ. ηθική προσωπικότητα, που θα επιλέγει το αγαθό, στα ελάχιστα κλάσματα του δευτερολέπτου, «οιονεί αυτόματα», και θα πράττει και αρετήν, με συνείδηση και ευθύνη.
Της ελευθερίας του, και συνεκδοχικά της προσωπικής του ευθύνης, πολύ δύσκολα αποκτά συνείδηση ο άνθρωπος. Πολύ δύσκολα την υιοθετεί. Πολύ πιο συχνά, σε συνθήκες αβεβαιότητας, αναζητεί οδηγό να ακολουθήσει. Η εικόνα του ποιμνίου είναι εγχάρακτη στην ψυχή του. Και αναζητεί τον «καλό ποιμένα», στην εικόνα του Θεού και της Θείας Πρόνοιας, ή του προφήτη, ή ενός ιερατείου, ή του αρχηγού, ή του Κυβερνήτη, ή του κόμματος, που μπορεί να βρίσκει, να ερμηνεύει και να εφαρμόζει τους υπάρχοντες, δήθεν, αλλά άγνωστους για τους άλλους, Νόμους της Ιστορίας, που οδηγούν με νομοτέλεια στη Γη της Επαγγελίας.
Όμως, η ιστορία δεν ακολουθεί νόμους, όπως η φύση, σημειώνει ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια. Η κοινωνία μπορεί να είναι ή να γίνει διαφορετική: Το πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι ανήκουν στα «ενδεχομένως και άλλως έχειν».
Η διάψευση των υποσχέσεων του ποιμένα και των προσδοκιών του ποιμνίου έρχεται κάποια στιγμή. Κανείς ηγέτης δεν έφτασε ποτέ στη Γη της Επαγγελίας, την είδε μόνο από μακριά...το ποίμνιο αισθάνεται κάποια στιγμή προδομένο και εγκαταλειμμένο.
Το περιεχόμενο της ελευθερίας προσδιόρισε ο Isaiah Berlin, σε ελευθερία «από» και ελευθερία «να». Ελευθερία «από», ή αρνητική ελευθερία, είναι η ελευθερία από περιορισμούς, που εμποδίζουν την άσκηση της, των οποίων επιβάλλεται η άρση. Με σύγχρονη ορολογία και τηρουμένων των αναλογιών, είναι «το Κράτος Δικαίου». Ελευθερία «να», ή θετική ελευθερία, είναι η ουσιαστική δυνατότητα να μπορείς πράγματι να απολαμβάνεις το θεωρητικό δικαίωμά σου. Το δικαίωμά σου, δηλ., να είναι ουσιαστικό, πραγματικό, όχι απλά θεωρητικό. Να μπορείς να αποτινάξεις τα δεσμά της φτώχειας, της ανέχειας, της άγνοιας. Με σύγχρονη ορολογία, και τηρουμένων των αναλογιών, είναι η έννοια του «Κράτους Πρόνοιας», ή της Κοινωνικής Δικαιοσύνης.
Η ελευθερία, μόνο και με τις δύο της μορφές, ελευθερία «από» και ελευθερία «να» δίνει ουσιαστικό περιεχόμενο στην έννοια της ελευθερίας, ως κίνησης απελευθέρωσης και όχι ως κατάστασης αυτοπεριορισμού.
Ο άνθρωπος είναι «ζώον πολιτικόν». Έχει έμφυτο το κοινωνικό συναίσθημα. Μετέχει στην κοινωνία «φύσει», και όχι «νόμω». Δεν μετέχει μετά «κατά συνθήκην» ή μετά από συμφωνία, που μπορεί και να αθετήσει. Μετέχει λόγω της φύσης του, αλλά και για να ολοκληρώσει τη φύση του. Να καταστήσει το δυνάμει, ενεργεία. Να πραγματοποιήσει τις δυνατότητες του, και να βαδίσει στην τελείωση του. Στην ολοκλήρωση και την πληρότητά του, ως άτομο αλλά και ως μέλος της κοινωνίας. Η διαδικασία εξατομίκευσης, απόκτησης, δηλαδή, μιας ελεύθερης ηθικής προσωπικότητας, και η διαδικασία κοινωνικοποίησης, η αποδοχή, δηλαδή, και εφαρμογή κώδικα κοινωνικών αξιών, προχωρούν ταυτόχρονα. Στηρίζονται και οι δύο στην δημοκρατική παιδεία και την άμεση συμμετοχή στην πολιτική πράξη.
Η δημιουργία μιας ελεύθερης και δίκαιης Πολιτείας μπορεί να είναι δημιούργημα ανθρώπων που πιστεύουν στην ελευθερία τους και δεν την απεμπολούν, αλλά τη διεκδικούν και με τις δύο μορφές της. Και μόνο ελεύθερες Πολιτείες, επίσης και με τις δύο έννοιες, Πολιτείες Δικαίου αλλά και Πολιτείες Προνοίας και Κοινωνικής Δικαιοσύνης, παρέχουν τις προϋποθέσεις για να δημιουργηθούν πολίτες που είναι ελεύθεροι στη σκέψη και ενάρετοι στην πράξη.
Του Γιάννη Α. Ποττάκη
Διδάκτορα Φιλοσοφίας και Γ.Γ. της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας
Το μηχανισμό περιγράφει ο Αριστοτέλης στο «Περί Ψυχής».
Η ψυχή αποφασίζει για τα μελλούμενα, με βάση τα παρελθόντα και τα παρόντα.
Και «ουδέποτε νοεί άνευ φαντάσματος η ψυχή», χωρίς την εικόνα της μελλούμενης πράξης
μέσα στη σκέψη. Τον ίδιο μηχανισμό περιγράφει ο Φρόϋντ, ως «δοκιμή της πράξης μέσα στη σκέψη». Το σχήμα αυτό βρίσκεται στη βάση και των σύγχρονων πειραμάτων του Αμερικανού Νευροψυχιάτρου Libet, σύμφωνα με το οποίο η συνείδηση, με βάση κριτήρια ηθικά, αξιολογικά κλπ, μπορεί είτε να δίνει πράσινο φως σε συγκεκριμένη επιλογή, είτε να παρεμβαίνει, ελάχιστα κλάσματα του δευτερολέπτου πριν ολοκληρωθεί η διαδικασία της αντίδρασης στο ερέθισμα –της επιλογής της μέλλουσας πράξης μέσα στη σκέψη- και να εμποδίζει συγκεκριμένη επιλογή.
Διαπιστώνεται έτσι, από την καθημερινή εμπειρία και πειραματικά, ότι στον εγκέφαλο λειτουργούν δύο μηχανισμοί.
Ο ένας λέγεται «μηχανισμός ετοιμότητας». Δίνει άμεσες λογικές απαντήσεις στα ερεθίσματα της καθημερινής ζωής, χωρίς να απασχολεί το μηχανισμό της συνείδησης, που αλλιώς θα υφίστατο πλησμονή, θα «μπούκωνε», π.χ. κλειδώνω την πόρτα πριν φύγω από το σπίτι, πατάω φρένο σε αιφνίδια αλλαγή του σήματος από πράσινο σε κόκκινο ή σε αιφνίδιο εμπόδιο ή προσπέρασμα τρίτου κλπ.
Ο δεύτερος και σημαντικότερος μηχανισμός που λειτουργεί στον εγκέφαλο είναι «ο μηχανισμός της συνείδησης». Η διαδικασία των συνειδητών επιλογών, που επιβεβαιώνει την ελεύθερη επιλογή. Η ψυχανάλυση έχει διερευνήσει και έναν άλλο μηχανισμό, το «μηχανισμό απώθησης» τραυματικών εμπειριών στο ασυνείδητο.
Η πειραματική επιβεβαίωση της παρέμβασης της συνείδησης και στις αναστολές, όταν η συνείδηση θέτει veto σε μία επιλογή και ανακόπτει την ολοκλήρωση της και στις διεγέρσεις, όταν η συνείδηση δίνει «πράσινο φως» στην ολοκλήρωση της διαδικασίας της επιλογής, στρέφει την προσοχή από το αντολογικό πρόβλημα της ύπαρξης ελεύθερης βούλησης, στο πρόβλημα της λειτουργίας της, στο πρόβλημα, δηλαδή, της επιλογής. Τί επιλογές κάνει.
Δεν είναι η «φύση» του ανθρώπου που εγγυάται την ηθική επιλογή. Είναι η έξη. Αυτή δημιουργεί μια δεύτερη φύση. «Έξις, δευτέρα φύσις». Η έξις, η συνήθεια, εμπλουτίζει τη μνήμη με το υλικό που θα ανακαλέσει η σκέψη και θα χρησιμοποιήσει την κατάλληλη στιγμή για να αποφασίσει, με βάση τα παρελθόντα και τα παρόντα, για την μελλούμενη πράξη. Η έξη θα διαμορφώσει χαρακτήρα, ελεύθερη δηλ. ηθική προσωπικότητα, που θα επιλέγει το αγαθό, στα ελάχιστα κλάσματα του δευτερολέπτου, «οιονεί αυτόματα», και θα πράττει και αρετήν, με συνείδηση και ευθύνη.
Της ελευθερίας του, και συνεκδοχικά της προσωπικής του ευθύνης, πολύ δύσκολα αποκτά συνείδηση ο άνθρωπος. Πολύ δύσκολα την υιοθετεί. Πολύ πιο συχνά, σε συνθήκες αβεβαιότητας, αναζητεί οδηγό να ακολουθήσει. Η εικόνα του ποιμνίου είναι εγχάρακτη στην ψυχή του. Και αναζητεί τον «καλό ποιμένα», στην εικόνα του Θεού και της Θείας Πρόνοιας, ή του προφήτη, ή ενός ιερατείου, ή του αρχηγού, ή του Κυβερνήτη, ή του κόμματος, που μπορεί να βρίσκει, να ερμηνεύει και να εφαρμόζει τους υπάρχοντες, δήθεν, αλλά άγνωστους για τους άλλους, Νόμους της Ιστορίας, που οδηγούν με νομοτέλεια στη Γη της Επαγγελίας.
Όμως, η ιστορία δεν ακολουθεί νόμους, όπως η φύση, σημειώνει ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια. Η κοινωνία μπορεί να είναι ή να γίνει διαφορετική: Το πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι ανήκουν στα «ενδεχομένως και άλλως έχειν».
Η διάψευση των υποσχέσεων του ποιμένα και των προσδοκιών του ποιμνίου έρχεται κάποια στιγμή. Κανείς ηγέτης δεν έφτασε ποτέ στη Γη της Επαγγελίας, την είδε μόνο από μακριά...το ποίμνιο αισθάνεται κάποια στιγμή προδομένο και εγκαταλειμμένο.
Το περιεχόμενο της ελευθερίας προσδιόρισε ο Isaiah Berlin, σε ελευθερία «από» και ελευθερία «να». Ελευθερία «από», ή αρνητική ελευθερία, είναι η ελευθερία από περιορισμούς, που εμποδίζουν την άσκηση της, των οποίων επιβάλλεται η άρση. Με σύγχρονη ορολογία και τηρουμένων των αναλογιών, είναι «το Κράτος Δικαίου». Ελευθερία «να», ή θετική ελευθερία, είναι η ουσιαστική δυνατότητα να μπορείς πράγματι να απολαμβάνεις το θεωρητικό δικαίωμά σου. Το δικαίωμά σου, δηλ., να είναι ουσιαστικό, πραγματικό, όχι απλά θεωρητικό. Να μπορείς να αποτινάξεις τα δεσμά της φτώχειας, της ανέχειας, της άγνοιας. Με σύγχρονη ορολογία, και τηρουμένων των αναλογιών, είναι η έννοια του «Κράτους Πρόνοιας», ή της Κοινωνικής Δικαιοσύνης.
Η ελευθερία, μόνο και με τις δύο της μορφές, ελευθερία «από» και ελευθερία «να» δίνει ουσιαστικό περιεχόμενο στην έννοια της ελευθερίας, ως κίνησης απελευθέρωσης και όχι ως κατάστασης αυτοπεριορισμού.
Ο άνθρωπος είναι «ζώον πολιτικόν». Έχει έμφυτο το κοινωνικό συναίσθημα. Μετέχει στην κοινωνία «φύσει», και όχι «νόμω». Δεν μετέχει μετά «κατά συνθήκην» ή μετά από συμφωνία, που μπορεί και να αθετήσει. Μετέχει λόγω της φύσης του, αλλά και για να ολοκληρώσει τη φύση του. Να καταστήσει το δυνάμει, ενεργεία. Να πραγματοποιήσει τις δυνατότητες του, και να βαδίσει στην τελείωση του. Στην ολοκλήρωση και την πληρότητά του, ως άτομο αλλά και ως μέλος της κοινωνίας. Η διαδικασία εξατομίκευσης, απόκτησης, δηλαδή, μιας ελεύθερης ηθικής προσωπικότητας, και η διαδικασία κοινωνικοποίησης, η αποδοχή, δηλαδή, και εφαρμογή κώδικα κοινωνικών αξιών, προχωρούν ταυτόχρονα. Στηρίζονται και οι δύο στην δημοκρατική παιδεία και την άμεση συμμετοχή στην πολιτική πράξη.
Η δημιουργία μιας ελεύθερης και δίκαιης Πολιτείας μπορεί να είναι δημιούργημα ανθρώπων που πιστεύουν στην ελευθερία τους και δεν την απεμπολούν, αλλά τη διεκδικούν και με τις δύο μορφές της. Και μόνο ελεύθερες Πολιτείες, επίσης και με τις δύο έννοιες, Πολιτείες Δικαίου αλλά και Πολιτείες Προνοίας και Κοινωνικής Δικαιοσύνης, παρέχουν τις προϋποθέσεις για να δημιουργηθούν πολίτες που είναι ελεύθεροι στη σκέψη και ενάρετοι στην πράξη.
Του Γιάννη Α. Ποττάκη
Διδάκτορα Φιλοσοφίας και Γ.Γ. της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου