Το σχέδιο του γράμματος

«Τι είναι τα γράμματα; Το μαύρο που κόβει το άσπρο. Πώς το κόβει το άσπρο; Η απάντηση δίνει το σχέδιο του γράμματος...». Μόνο απλοϊκές δεν είναι οι περιγραφές του ζωγράφου και χαράκτη Τάκη Κατσουλίδη. Αφιέρωσε περίπου 30 χρόνια για να σχεδιάσει εκ νέου τα γράμματα της ελληνικής αλφαβήτου.

Να τα καλυτερεύσει, να τα διορθώσει, να τα βάλει το ένα δίπλα στο άλλο «για να μην κλοτσάνε», να τα ζωντανέψει και να τα παραδώσει στο μάτι του αναγνώστη, που, αν και αμάθητο, θα αντιληφθεί τη διαφορά. Μια βόλτα στο Νέο Μουσείο Μπενάκη αρκεί.

Στην έκθεση «Το σχέδιο του γράμματος», που εγκαινιάστηκε χθες, ο θεατής θα βλέπει τα 10 ολοκληρωμένα αλφάβητα (μονοτονικά και πολυτονικά και με λατινικούς χαρακτήρες) του Τάκη Κατσουλίδη, θα ξεκουράζει τα μάτια του στα έξι λευκώματα που χρησιμοποιούν τις γραμματοσειρές του, και θα ενδιαφερθεί για τα σχεδιαστικά προβλήματα, όπως ο ίδιος τα παραθέτει στους τοίχους του μουσείου μέσα από τη μοναδική στην ελληνική βιβλιογραφία μελέτη του «Το σχέδιο του γράμματος. Η ελληνική γραφή». Τέλος, θα δει και τον ίδιο σε 18λεπτο βίντεο να αφηγείται την ιστορία και την εξέλιξη όχι μόνο του ελληνικού αλφάβητου, αλλά και της σύγχρονης τυπογραφίας.

«Η περιπέτεια ενός καλλιτέχνη στα πελάγη της ελληνικής τυπογραφίας», είναι άλλωστε ο υπότιτλος που εύστοχα......επέλεξαν οι επιμελητές. Μαθητές και συνεχιστές της κληρονομιάς του αποφάσισαν να τιμήσουν το δάσκαλό τους που έθεσε, όπως υποστηρίζουν, χωρίς ίχνος υπερβολής τις βάσεις της σύγχρονης ελληνικής τυπογραφίας. Πρόκειται για τον Δημήτρη Θ. Αρβανίτη και τον Παναγιώτη Χαρατζόπουλο, που είχαν την ιδέα της έκθεσης και επιμελήθηκαν τον σχεδιασμό της, αλλά και τη Μυρτώ Καούκη, που ανέλαβε τη γενική επιμέλεια.

Ο Τάκης Κατσουλίδης, μαθητής του σπουδαίου χαράκτη Γιάννη Κεφαλληνού, ήταν στην ΑΣΚΤ όταν ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με τα γράμματα. Αργότερα όταν δίδαξε ο ίδιος «Γράμματα και Αριθμούς» στη Σχολή Δοξιάδη συνειδητοποίησε ότι οι μαθητές του δεν χρησιμοποιούσαν ελληνικά γράμματα όταν σχεδίαζαν αφίσες. «"Μα δεν είναι ωραία", μου απαντούσαν. Και είχαν δίκιο. Τα πεζά ελληνικά είναι πολύ δύσκολα. Τότε λοιπόν σκέφτηκα ότι κάτι πρέπει να αλλάξει», εξηγεί ο 77χρονος δημιουργός με το σημαντικό εικαστικό έργο.

Πήγε στο Παρίσι, στην Ecole Estienne, όπου μαθήτευσε πλάι στον διάσημο σχεδιαστή γραμμάτων Αντριάν Φρούτιγκερ. «Εκεί συνειδητοποίησα τα προβλήματα και τους λόγους που υπολείπονται τα δικά μας γράμματα σε σχέση με τα λατινικά. Τα γράμματά μας ξεκίνησαν στραβά. Στα τέλη του 15ου αιώνα ο Ιταλός λόγιος ελληνιστής Αλδος Μανούτιος και σπουδαίος τυπογράφος δεν χρησιμοποίησε τα καλύτερα γράμματα που είχαν σχεδιαστεί, όπως για παράδειγμα τους κώδικες του Αγίου Ορους, καταπληκτικά γράμματα του 12ου αιώνα, αλλά μετέφερε στο μέταλλο αντιγραφείς της εποχής. Δεν ήταν τα καλύτερα γράμματα, είχαν βραχυγραφίες, τόνους, επιπλέον είχαν πολύ περισσότερα στοιχεία, περίπου 350, σε σχέση με τα λατινικά που είχαν το πολύ 120. Ολα αυτά ήταν ανασταλτικά στοιχεία για τη διάδοση της ελληνικής τυπογραφίας στην Ευρώπη».

- Θα μπορούσαμε να έχουμε άλλα γράμματα δηλαδή;

«Ναι, άλλη γραμματοσειρά. Να μην ξεκινήσουμε έτσι. Αλλά τότε συνέπεσε η Αλωση της Κωνσταντινούπολης και κανείς δεν νοιαζόταν για την τυπογραφία. Μήπως και τώρα ενδιαφέρθηκε ποτέ το ελληνικό κράτος να παραγγείλει μια γραμματοσειρά; Ποτέ. Οι Αιγύπτιοι έχουν παραγγείλει στον Φρούτιγκερ. Ακόμη κι όταν σχεδίασα τις πρώτες γραμματοσειρές στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος του ΤΕΙ Αθηνών, πήγα στο υπουργείο Παιδείας να τις δώσω για να τυπώνονται τα σχολικά βιβλία και μου είπαν ότι δεν έχουν κωδικό για να τις πάρουν... Πήγα το 1989 στο Εθνικό Τυπογραφείο και τους είπα: Το ξέρετε ότι τα γράμματα με τα οποία τυπώνεστε είναι του 1860; Δεν τους ενδιέφερε καθόλου. Νοιάζονταν μόνο να τυπώνεται η Εφημερίδα στην ώρα της»...

Εμφαση στα «δύσκολα» γράμματα

Οι πρώτες γραμματοσειρές που ολοκλήρωσε ο Τάκης Κατσουλίδης είναι οι «Απολλώνια» και «Κατσουλίδης», που, σύμφωνα με τον Δ. Αρβανίτη, δικαιώνουν τον δημιουργό τους και προκαλούν τους εραστές της «καθαρής» τυπογραφίας. «Γράμματα δίχως ίχνος διακόσμησης, φλυαρίας ή εξυπνακισμού», τονίζει. Ακολούθησαν τα Bodoni, Νεοελληνικά, Didot, Αρτεμισία, Γένεσις, Αυτοκρατορικά, Μεταμοντέρνα, ενώ μόλις πέρυσι μας παρέδωσε τα Νέα Ελζεβίρ, με τα οποία τυπώνεται η εφημερίδα «Ελευθερία» της Καλαμάτας. Αρκετές από τις γραμματοσειρές διατίθενται ελεύθερα στους χρήστες από τον διαδικτυακό τόπο της Εταιρείας Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων (www.greekfontsociety.gr). Μ' αυτά τα γράμματα τυπώθηκαν λευκώματα, όπως τα «Ημικύκλιο» του Γ. Ρίτσου, «Γένεσις», «Μάνη», ποιητική συλλογή του Τίτου Πατρίκιου, «Ασμα Ασμάτων» κ.ά.

«Ο αναγνώστης δεν συνειδητοποιεί ούτε τη διαφορά ούτε τη δουλειά που κρύβεται πίσω από τα γράμματα. Μεσολαβεί ένας ολόκληρος κόσμος για να φτάσουν στη σελίδα του. Πολλές φορές τού έχει τύχει να διαβάζει και να νιώθει ότι δεν βλέπει καλά. Δεν φταίνε τα μάτια του, φταίνε τα στοιχεία, το χαρτί, η κακή εκτύπωση. Εγώ αυτό θέλησα να βελτιώσω, τα στοιχεία, και κυρίως τα "δύσκολα" ζ, ξ, σ, φ, ω,ψ. Εκεί φαίνεται το πρόβλημα και σ'αυτά έδωσα έμφαση».

 * Διάρκεια έως 24 Οκτωβρίου.
Της ΦΩΤΕΙΝΗΣ ΜΠΑΡΚΑ-enet.gr