Νίκος Ξυλούρης - Ο Αρχάγγελος της Κρήτης

Τριάντα ένα χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από το θάνατο του Νίκου Ξυλούρη (8 Φεβρουαρίου 1980), του λυράρη και τραγουδιστή, που με τη μοναδική φωνή έβαλε τη δική του σφραγίδα σε σπουδαίες στιγμές του ελληνικού τραγουδιού και δέσποσε στη δεκαετία του '70.

Ο Αρχάγγελος της Κρήτης, όπως αποκαλέστηκε, με την ίδια δύναμη που τραγούδησε ριζίτικα του τόπου του, τραγούδησε Μαρκόπουλο, Ξαρχάκο, Χάλαρη, Λεοντή, Κόκκοτο, Ανδριόπουλο, Σολωμό, Σεφέρη, Ελύτη, Ρίτσο, Βάρναλη, Γκάτσο, Γεωργουσόπουλο, Κινδύνη, Φέρρη, κ.ά. Με αυτά τα τραγούδια, με το αξεπέραστο ηχόχρωμά του και τη λεβεντιά του, συντρόφεψε το λαό μας στις αναζητήσεις και στους αγώνες του.

Ο Νίκος Ξυλούρης γεννήθηκε στα Ανώγεια του Ρεθύμνου στις 7 Ιουλίου 1936, σε οικογένεια με μουσική παράδοση. 

Σε ηλικία 12 ετών, με τη βοήθεια του δασκάλου του, πείθει τον πατέρα του να του αγοράσει την πρώτη του λύρα και πολύ γρήγορα αρχίζει να παίζει σε γάμους και πανηγύρια. Από τα 17 του, άρχισε να δουλεύει σε νυχτερινά κέντρα, όμως τα πράγματα δεν ήταν όπως τα περίμενε, αφού βρέθηκε αντιμέτωπος με τη μόδα της ευρωπαϊκής μουσικής, κάτι τελείως ξένο γι' αυτόν….

Το 1958 παντρεύεται την Ουρανία Μελαμπιανάκη και μετακομίζουν στο Ηράκλειο Κρήτης. Σιγά σιγά οι Κρητικοί τον στηρίζουν και αρχίζουν να οργανώνουν γλέντια για να τον ακούνε να παίζει, έτσι αρχίζει να γίνεται γνωστός και το Νοέμβριο του 1958 ηχογραφεί τον πρώτο του δίσκο με τίτλο "Μια μαυροφόρα που περνά". Ο δίσκος αγαπήθηκε από το κοινό κι έτσι ο Νίκος ηχογραφεί κι άλλα τραγούδια σε δίσκους των 45 στροφών. 

Το 1960 γεννιέται ο γιός του Γιώργος και έξι χρόνια αργότερα η κόρη του Ρηνιώ.

Το 1966 κερδίζει το πρώτο βραβείο σε φεστιβάλ φολκλορικής μουσικής στο Σαν Ρέμο, παίζοντας με τη λύρα του ένα συρτάκι και την επόμενη χρονιά ανοίγει στο Ηράκλειο το μουσικό κέντρο «Ερωτόκριτος».

Το 1969 ηχογραφεί με μεγάλη επιτυχία το δίσκο «Ανυφαντού» και λίγους μήνες αργότερα εμφανίζεται στην Αθήνα, όπου τελικά και μετακομίζει. Γνωρίζεται με τον σκηνοθέτη Ερρίκο Θαλασσινό, που τον συστήνει στον Γιάννη Μαρκόπουλο, με τον οποίο ξεκινά μια λαμπρή συνεργασία, ενώ η γνωριμία του με τον Τάκη Λαμπρόπουλο αποφέρει συμβόλαιο συνεργασίας με την «Columbia».

Θέλει να τραγουδήσει τα τραγούδια της πατρίδας του, τα «Ριζίτικα», τον «Ερωτόκριτο». O πρώτος μεγάλος του δίσκος με τίτλο «Ψαρρονίκος - Κρητικά Τραγούδια» περιλαμβάνει επιτυχίες του από 45άρια και ηχογραφήσεις του σε κρητικά κομμάτια. Ακολουθεί η εξαίρετη συνεργασία του με τον Γιάννη Μαρκόπουλο στο συγκλονιστικό «Χρονικό» (σε στίχους K. X. Μύρη). Την επόμενη χρονιά, εκδίδονται τα «Ριζίτικα», σε ενορχήστρωση Μαρκόπουλου (ο δίσκος βραβεύεται από τη Γαλλική Ακαδημία του Σαρλ Κρος).

H φωνή του Ξυλούρη στην καρδιά της δικτατορίας γίνεται σημαία αντίστασης. Το 1972 κυκλοφορεί η «Ιθαγένεια», επίσης του Γ. Μαρκόπουλου σε στίχους K. X. Μύρη. Συμμετέχει στο «Διάλειμμα», πάντα σε μουσική του Μαρκόπουλου και στίχους των K. X. Μύρη, Μ. Ελευθερίου, Γ. Σκούρτη, Ερ. Θαλασσινού και του συνθέτη, ενώ συνεργάζεται με τον Σταύρο Ξαρχάκο στο άλμπουμ «Διόνυσε Καλοκαίρι μας». 

Μαζί, συνεχίζουν στο «Αθήναιον», όπου η Τζένη Καρέζη με τον Κώστα Καζάκο παρουσιάζουν το έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη «Το μεγάλο μας τσίρκο», με θέμα την ιστορική διαδρομή της Ελλάδας στα νεότερα χρόνια. Μέσα από τις ιστορικές αναφορές και τα τραγούδια, εκφράζεται το τεταμένο αντιδικτατορικό κλίμα, το οποίο θα οδηγήσει στην εξέγερση του Πολυτεχνείου. Και εκεί ο Ξυλούρης είναι μπροστάρης. Βρίσκεται κοντά στους αγωνιζόμενους φοιτητές για να τους εμψυχώσει, μοιράζεται το πρόχειρο φαγητό τους και τραγουδά το «Πότε θα κάμει ξαστεριά...». 

Η αγέρωχη στάση του τον φέρνει αντιμέτωπο με τη χούντα. Οι συναυλίες, οι δίσκοι του, οι ραδιοφωνικές και οι τηλεοπτικές εκπομπές του απαγορεύονται.

Το 1974 κυκλοφορεί η «Συλλογή», με παλαιότερα και καινούρια τραγούδια του Ξαρχάκου: «Πώς να σωπάσω» (στίχοι K. Κινδύνη), «Αυτόν τον κόσμο τον καλό» (στίχοι B. Ανδρεόπουλου), «Γεια σου χαρά σου Βενετιά», «Παλικάρι στα Σφακιά» (στίχοι N. Γκάτσου) και «Ητανε μια φορά» (στίχοι K. Φέρρη).

Εντονη καλλιτεχνική και πολιτικοκοινωνική δραστηριότητα χαρακτηρίζει τον Ν. Ξυλούρη και κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο. 

Τραγουδά το σπουδαίο έργο «Καπνισμένο Τσουκάλι» του Χρήστου Λεοντή - μελοποίηση ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου, γραμμένα κατά την εξορία του στη Λήμνο. Είναι συγκλονιστικός όταν τραγουδά: «Τούτες τις μέρες ο άνεμος μας κυνηγά, γύρω σε κάθε βήμα το συρματόπλεγμα, γύρω στην καρδιά μας το συρματόπλεγμα, γύρω στην ελπίδα το συρματόπλεγμα... πολύ κρύο εφέτος...». «Αυτά τα κόκκινα σημάδια στους τοίχους, μπορεί να 'ναι κι από αίμα. Ολο το κόκκινο στις μέρες μας είναι αίμα»...

Το 1975 παρουσιάζει ένα μεγάλο προσωπικό δίσκο με παραδοσιακά κομμάτια της Κρήτης, με τίτλο «Τα που θυμάμαι τραγουδώ». 

Το 1976, σε συνεργασία με τον Χριστόδουλο Χάλαρη, κυκλοφορεί ο «Ερωτόκριτος», ενώ, παράλληλα, τραγουδά στον «Κύκλο Σεφέρη», σε μουσική Ηλία Ανδριόπουλου. Ακολουθούν τα «Ερωτικά», οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» του Γ. Μαρκόπουλου, τα «Αντιπολεμικά» των Λ. Κόκκοτου - Δ. Χριστοδούλου, τα «Ξυλουρέικα». Στο «Σάλπισμα», σε μουσική Λουκά Θάνου, ο Ξυλούρης ερμηνεύει Βάρναλη, Καρυωτάκη, κ.ά. 

 H «Μπαλάντα του κυρ Μέντιου» θα ξεχωρίσει με το δυνατό και προφητικό της μήνυμα.

Ο Νίκος Ξυλούρης, στην ακμή της καριέρας του, χτυπημένος από καρκίνο, μετά από μεγάλο αγώνα, πολλαπλές εγχειρήσεις και αρκετή ταλαιπωρία χάνει τη μάχη με τη ζωή στις 8 Φεβρουαρίου 1980, σε ηλικία μόλις 44 ετών.

Στίχοι: Δημήτρης Χριστοδούλου

Μουσική: Λίνος Κόκοτος

Πρώτη εκτέλεση: Νίκος Ξυλούρης

Γεννήθηκα σε μια στιγμή

του κόσμου και βαδίζω

για μια μεγάλη χαραυγή

και πίσω δεν γυρίζω

Μια φορά στον κόσμο ήρθα

δυο φορές μ’ αρνήθηκαν

και όταν είπα την αλήθεια

όλοι οι δρόμοι κλείστηκαν

Μια φορά στον κόσμο ήρθα

δυο φορές μ’ αρνήθηκαν

και όταν είπα την αλήθεια

όλοι οι δρόμοι κλείστηκαν

Γεννήθηκα και ήταν πρωί

μα έζησα την νύχτα

άλλα μου είπαν οι θεοί

και άλλα στο κόσμο βρήκα

Μια φορά στον κόσμο ήρθα

δυο φορές μ’ αρνήθηκαν

και όταν είπα την αλήθεια

όλοι οι δρόμοι κλείστηκαν

Μια φορά στον κόσμο ήρθα

δυο φορές μ’ αρνήθηκαν

και όταν είπα την αλήθεια

όλοι οι δρόμοι κλείστηκαν

Στίχοι: Κώστας Βάρναλης
Μουσική: Λουκάς Θάνου
Πρώτη εκτέλεση: Νίκος Ξυλούρης

Δεν λυγάνε τα ξεράδια και πονάνε τα ρημάδια
κούτσα μια και κούτσα δυο στης ζωής το ρημαδιό
Μεροδούλι ξενοδούλι δέρναν ούλοι οι αφέντες δούλοι
ούλοι δούλοι αφεντικό και μ' αφήναν νηστικό
και μ' αφήναν νηστικό

Ανωχώρι κατωχώρι ανηφόρι κατηφόρι
και με κάμα και βροχή ώσπου μου 'βγαινε η ψυχή
Είκοσι χρονώ γομάρι σήκωσα όλο το νταμάρι
κι έχτισα στην εμπασιά του χωριού την εκκλησιά
του χωριού την εκκλησιά

Άιντε θύμα άιντε ψώνιο άιντε σύμβολο αιώνιο
αν ξυπνήσεις μονομιάς θα 'ρθει ανάποδα ο ντουνιάς
θα 'ρθει ανάποδα ο ντουνιάς

Και ζευγάρι με το βόδι άλλο μπόι κι άλλο πόδι
όργωνα στα ρέματα τ αφεντός τα στρέμματα
Και στον πόλεμο όλα για όλα κουβαλούσα πολυβόλα
να σκοτώνονται οι λαοί για τ' αφέντη το φαΐ
για τ' αφέντη το φαί

Άιντε θύμα άιντε ψώνιο...

Koίτα οι άλλοι έχουν κινήσει έχει η πλάση κοκκινίσει
άλλος ήλιος έχει βγει σ' άλλη θάλασσα άλλη γη

Άιντε θύμα άιντε ψώνιο...

Παραδοσιακό Ριζίτικο